Մ. Խորենացի

ՄովսեսԽորենացինեզակիգրականդեմքէմերհինմատենագիրներիմեջ: Նա14 դարշարունականնվազհետաքրքրությունէշարժելհայժողովրդիևբանասիրությանմեջիրՀայոցպատմությամբ, ործառայելէիբրևուսմանառարկաևիբրևուսումնասիրությաննյութ: Ավելիքան10 դարայսգրվածքըեղելհայազգիմիակդասագիրքըիրհինանցյալիհետծանոթանալուհամար, եղելէաղբյուրևօրինակհետագապատմիչներիհամար: Ամենաբարձրգովեստներովհիշումեննրաանունը-տիեզերահռչակյալքերթող: Պատմահայր, Քերթողահայրն(իբրևհատուկնրանսեփականտիտղոս): ՆրանկոչելենհայՀերոդոտոս:

Խորենացումասինկենսագրականտեղեկություններքիչունենք: ՆրանցիցմեծմասըհաղորդումէինքըհեղինակըՊատմությանմեջպատահականկերպով: ՍրանցվրապետքէավելացնելժամանակովնրանմոտիկունրանծանոթՂազարՓարպեցուկարճառոտ, բայցշատկարևորվկայությունը:

Խորենացիանունը, որովկոչվումէՊատմահայրը, ցույցէտալիս, որնաժնվածպետքէլինիԽորենկամԽորեանվայրում: Այսանունովքաղաքկամգյուղհայտնիչէրմինչևվերջինժամանակներս: ՆաերբեմնկոչվումէնաևՏարոնացի(ՏարոնգավառումեղելէԽորնիկամԽորոնանունովմիգյուղ):

Նրածննդյանտարիննույնպեսորոշակիհայտնիչէ: ՀիմնվելովՍամվելԱնեցուժամանակագրությանվրա` բանասերները, սկսածԵն-ՄարտենիցմինչևԷմինըևՍտեփանեն, ենթդրելեն, թենածնվածպետքէլինի370 թվականինևմեռած490-ին` 120 տարեկանհասակում: ՄեկայլենթադրությանՄովսեսԽորենացինծնվածպետքէլինի410 թվականիմոտ: ՆամանկությանտարիներումսկզբնականկրթություննստացելէՀենցՍյունիքում, ս.Մեսրոպիայնտեղհիմնածդպրոցում, ինչպեսվկայումէԿորյունը: Աչքիընկնելովընդունակություններով` նա15-16 տարեկանհասակում, այսինքնմոտ427 թվականին, ուղարկվումէՎաղարշապատ, Հայոցայնժամանակվակենտրոնականվարժականը, որտեղուսուցանումէրինքըս.Մեսրոպը: Այստեղէլնաուսնումէ5-6 տարի, բացիհայերենիցսովորելովնաևհունարենևասորերեն:

Նրաանունովմերձեռքնենհասելհետևյալինքնուրույնաշխատությունները`

1. ՆերբողյանՀռիփսիմյանց, երիտասարդհասակումգրված:

2. ՊատմությունՀռիփսիմյանց:

3. ՃառՎարդավառի:

4. ԹուղթառՍահակԱրծրունի:

5. ՊատմությունՀայոց:

Բայցսրանք, բացիՊատմությունից, կասկածելիեն` իբրևանհարազատգրվածքներ` Խորենացունվերագրված: ՆրաթարգմանականաշխատություննէՊիտոյիցգիրքը:

ՊիտոյիցգիրքըթարգմանությունէհունարենիցևհավանորենԽորենացուանդրանիկաշխատանքներիցէ, գուցեհենցԱլեքսանդրիայումուսանողությանժամանակթարգմանված, որովհետևհունաբարլեզուննրամեջշատավելիէնկատվում, քանՊատմությանմեջ, որըՊատմահայրըգրելէԱլեքսանդրիայիվերադառնալուցմոտ40 տարիհետո, երբերկարկյանքըհայմիջավայրում, հայերենգրքերիընթերցումը, հայերիհետշփումըշատմեղմացրելուչափավորելէիննրաերբեմնիծայրահեղհունաբանությունը:

Նրագլուխ-գործոցնէՀայոցՊատմությունը, որըանմահացրելէԽորենացուանունըևմնացելէանմահհիշատակարանհայմատենագրության:

Խորենացինառաջինհայպատմիչնէր, որնիրպատմագրականերկիհիմքումդրելէրպատմափիլիսոփայականևքաղաքականհայեցակարգ: Դրանովէլդուրսէգալիսզուտպատմագրությանշրջանակներիցևթևակոխումփիլիսոփայությանբնագավառը, որտեղհանդեսէգալիսորպեսվառարտահայտվածաշխարհիկմիտումներունեցողսոցիալ-քաղաքականմտքիհիմնադիր[1]:

Խորենացուտեսականկարևորկանխադրույթներիցէայն, որհասարակականկյանքըենթակաէռացիոնալկարգավորման: Խորենացումոտայդընկալումըգալիսէհինհայոցաշխարհաճանաչողությանռացիո*նա*լիս*տականմոդելից: ՍակայնսխալկլիներմերժելնաևանտիկփորձիազդեցությունըԽորենացուվրա: ԱռավելորոշակիայնձևակերպվածէԱրիստոտելիմոտ, ըստորիպետությանլավկարգաբերվածությունըկախվածէգիտելիքիցևազատկամքիցևոչերբեք` ճակատագրից(Պոլիտիկա, 1332 a 30): Զարգացնելովայսմիտքը` Պոլիբիոսըհամեմա*տումէբժշկիևպատմագրիմասնագիտությունները: Նրանցիցմեկըհոգումէքաղաքացիներիմարմնիառողջությանմասին, մյուսը` նրանցհա*մա*կե*ցութ*յանսոցիալ-իրավականկայունության[1]: